FOLKLORA KURMANCA
KITÊBA KU QADÎ MUHEMMED WEK QUR’ANA
KURDAN NÎSAN DIDA: FOLKLORA KURMANCA
Kitêba ku Serokkomarê Mahabad Pêsewa Qadî Muhemmed
girtibû destê xwe, bilind kiribû û gotibû, ’Ev
e Qur’ana Kurdan’, ’Folklora Kurmanca’ di nav wesanên
Avesta de derket. Kitêba ku ji 760 rûpelî pêk tê,
ji aliyê Tosinê Resîd ve hatiye amadekirin.
"Folklora Kurmanca" ku Heciyê Cindî û Emînê
Evdal amade kiriye di sala 1936an de ji aliyê ‘Nesra Hukumeta Ermenistana
Sêwrê’ li bajarê Yêrêvanê hatiye çapkirin.
Wan herdu zanyaran jî dema Cenga Cîhanê ya Yekem, dê
û bav, mirovên xwe winda kirine û li sêwîxanên
ermeniyan mezin bûne. Li sêwîxanê bi nasnama xwe re,
zimanê xwe jî ji bîr dikin. Pistî ji sêwîxanê
derdikevin, vedigerîn nav gelê xwe, ji nû ve zimanê
kurdî fêr dibin û dest bi xebatên kurdî dikin.
Berhevok ji gelek varyantên destanên Kerr û Kulik, Mem û
Zîn, Siyabend û Xecê, Memê û Eysê, Zembîlfiros,
Leyl û Meclûm, Dewrêsê Evdî û Dimdim, bi
sedan kilamen bengîtiyê, afirandinên gelêrî ji
bo zarokan, kilamên govendê, hikyatên cimetê, kilamên
Evdalê Zeynikê, afirandinên Feqiyê Teyran ku bi devkî
di nav xelkê de dihatin gotin pêk tê.
“Ev pirtûk di nava xebata folklorzaniyê ciyê xwe yî
taybet digre. Çawa bi meznaya xwe ve, wisa jî bi serecema xwe ve
ew heta niha dimîne wek xebateke tekane û bingehîn. Ev pirtûk
bûye, ya ku Qazî Mehmedê nemir li Mehabadê girtibû
destê xwe, bilind kiribû û gotibû: ‘Aha, ev e
Qurana me.’
Sekroyê Xudo Mihoyî
Di sala 1908an li gundê Emençayîrê, navça Dîgorê,
devera Qersê ji dayîk bûye. Salên Cenga Cîhanî
ya Yekemîn ew direvin Ermenistanê. Ew sala 1919an dîsan vedigerin
Emençayîrê. Gund talankirî û wêran bû.
Wê salê amerîkî li Qersê sêwîxanê
vedikin û Hecî bi birê xwe yê biçûk ve
dikevine wê sêwîxanê. Gava tirk Qersê hildidin,
amerîkî wan bi trênê verêyî Gumuriyê
dikin. Pistî li sêwîxanê dibistanê temam bike
H. Cindî dikeve Peymangeha Perwerdeyê û sala 1929an temam
dike. Dû re ew li gundên Qudaxsazê û Camûsvanê
mamostatiyê dike û pê re jî ji nû ve fêrî
zimanê kurdî dibe.
Ji wê salê ew dest bi berevkirina nimûnê folklora kurdî
û karê wergerê dike. Bi berhemên nivîskarên
ermenî re tevayî ew kitêbên tendurustiyê jî
werdigerîne kurdî. Sala 1930î ew fakûlta Fîlologiyê,
ya zanîngeha Yêrêvanê tê hildan, ji sala 1932an
jî li Înstîtûta dîroka çanda materyaliyê
dest bi lêkolînên zanyariyê dike. Salên 30emîn
dewraneke zêrîn bûn ji bo kurdên Ermenistanê û
H. Cindî bi êginayî dikeve nav kar û xebatê. Sala
1930î li Yêrêvanê Peymangeha Perwerdeyê, ya Piskavkazê
a Kurdî vedibe û H. Cindî li wir dibe mamostê zimanê
kurdî.
Wê salê usan jî dest bi wesandina rojnama ‘Riya Teze’
dibe. H.Cindî dibe serokê besa wêje û çandeyê
û yekemîn berhemên xwe li wir çap dike. Ji sala 1930î
heta 1937an ew berpirsiyarê radyoya kurdî bû.
H. Cindî yek ji amadekarên yekemîn konferansa Kurdnasiyê
bû, ku sala 1934an li Yêrêvanê pêk hat. Zanyarên
ji Yêrêvanê, Moskvayê, Lênîngradê
û Tilbîsê besdarî konferansê dibûn. Di konferansê
de usan jî mamostayên zimanê kurdî, ên ji Ermenistanê,
Azarbajanê û Turkmênistanê amade bûn.
Sala 1934an H. Cindî besdarî kongra Yekîtiya Nivîskarên
Yekîtya Sovêtê, ya yekemîn dibe.
17ê meha Adarê, sala 1938an H. Cindî bi tawana pêwendiyên
bi mirovên dijî Yekîtiya Sovêtê re digrin û
davêjne girtîgehê. Rast pistî salekê, 17ê
Adara sala 1939an H.Cindî azad dikin. Dûarojê ew ê 17ê
Adarê bike roja bûyîna xwe, ya fermî.
Sala 1940î H. Cindî bi têma "Kerr û Kulikê
Silêmanê Silîvî" têza xwe ya doktoriyê
pawan dike.
Salên Cenga Cihanî ya Duyemîn H.Cindî nimûnên
folklora kurdî nistimanperweriyê berev dike û bi du kitêban
çap dike.
Bi spartina hukumata Ermenistanê H. Cindî sala 1944an elfabêya
kurdî ya nû, ya ser bingeha tîpên kîrîlî
amade dike û pistî navbiriya ses salan li Ermenistanê ji nû
ve dest bi çapkirina kitêbên kurdî dibe.
Eger em sala girtîgehê ji nav derxin, H. Cindî ji sala 1936
an heta 1959 an li Înstîtûta zaniyariyê, ya ziman û
wêje kar dike. Mijarên lêkolînên wî folklor,
ziman û wêja kurdî bûn.
Sala 1959an Sêctora Rojhilatnasiyê, bi besa Kurdnasiyê ve
li Akadêmiya Ermenistanêye Zaniyariyê tê damezirandin
û H. Cindî ji destpêkê, heta sala 1968 an serokê
wê besa bû..
H. Cindî ji sala damezirandinê1932an heta sala 1966an serokê
besa Nivîskarê kurd bû, ya bi ser Yekîtiya Nivîskarên
Ermenistanêye Sovêtiyê. Sala 1968 an li zanîngeha Yêrêvanê
besa kurdnasiyê vedibe. H. Cindî li wir mamostê ziman, wêje
û folklora kurdî bû. Sala 1964an bêyî pawankirina
têza doktoriyê, ser bingeha berhemên H. Cindî navê
doktorê zanyariyê didine wî.
Heciyê Cindî 1ê Gulanê sala 1990î li bajarê
Yêrêvanê çû ser dilovaniya xwe.
H. Cindî zanyarekî naskirî bû, ew bi ordêna "Dostiya
gelan", madalya bi navê X. Abovyan û gelek madalyayên
mayîn ve hatibû rewa kirin.
Kitêbên çapkirî; Perwerdeyê-8, kitêbên
ziman û wêjeya kurdî ji bo dibistanan-19, kitêbên
destanên kurdî bi lêkolînên wan ve- 5, kitêbên
folklora kurdî, ku gelek ji wan bi zimanê rûsî û
ermenî jî hatine wergerandin-16, 2 kitêbên rêzimanî,
2 kitêbên ser wêjeya kurdên Ermenistana Sovêtê.
Heciyê Cindî berhemên gelek nivîskarên ermenî
wergerandine kurdî û çap kirine.
Gelek si‘rên H. Cindî di almanaxên nivîskarên
kurd de çap bûne. Sala 1947an berevoka kurteçîrokên
wî bi navê "Siba Teze" çap bûye. Lê
sala 1967an romana "Hewarî" çap dibe. Ew roman usan jî
bi zimanên rûsî, ermenî û erebî çap
bûye.
Heciyê Cindî mîrateke mezin pey xwe histiye. (Ji nivîsa
Tosinê Resîd)
EMÎNÊ EVDAL
Carna ji wêjeya kurdên Yekîtiya Sovêt, ya salên
30emîn re dibêjin ‘wêjeya sêwiyan’, ji ber
ku kesên li sêwîxanan mezin bibûn di damezrandina wê
wêjeyê de roleke hêja lîstin. Emînê Evdal
yek ji wan bû.
Emînê Evdal sala 1906an li gundê Emençayîrê,
navça Dîgorê, devera Qersê ji dayîk bûye.
Wê demê devera Qersê dikete nav Împaratoriya Rûsya
û li wir 17 gundên kurdên êzdî, ên ji êla
Sîpkî hebûn.
Salên Cenga Cihaniyê ya Yekemîn seva ji destê Roma Res
bifilitin êzdiyên Serhedê gisk koçber dibin û
xwe digihînine Ermenistana îroyîn. Dîsan jî eskerê
Romê xwe digihîne wan û piraniyê qir dike.
Çi ku ji destê Roma Res, çi ji birçîbûn
û nexwesiyan, ji malbeta mezin Emînê biçûk tenê
dimîne û jiyana xwe li sêwîxanan didomîne.
Pistî ji sêwîxanê sala 1924an derkeve, ew berê
diçe Tilbîsê nav mirovên xwe, lê pistî
du salan dîsan vedigere Ermenistanê. Ji ber ku wî di sêwîxanê
de dibistan temam kiribû, ew li gundên kurda Mîrek, Qundaxsaz
û Karvansere dest bi mamostatiyê dike.
Ji sala 1926an ew dest bi berevkirina nimûnên folklora kurdî
dike. Lê wî texmîn dikir, wekî zanebûnên
wî têrê nakin û sala 1931ê dikeve fakûltêta
Fîlologiyê, ya zanîngeha Yêrêvanê.
Wan salan kadroyên kurdan yên xwendî lap kêm bûn
û Emîn bi xwendina zanîngehê re tevayî usan jî
di Peymangeha Perwerdeyê ya Piskavkazêye Kurdî de mamostatiyê
dike, di rojnama ‘Riya Teze’ de dibe sekreterê berpirsiyar.
Salên xwendekariyê, ji bo Emîn usan jî dibin salên
destpêka karên zanyarî, nivîsara siîr û
çîrokan.
Wan salan li Ermenistanê dibistanên kurdî hebûn û
Emînê Evdal besdarî amadekirina mamostayên zimanê
kurdî dibe. Ji sala 1933an heta 1936an ew usan jî kitêbên
‘Zimanê kurmancî’ ji bo komên çaremîn,
pêncemîn û sesemîn amade dike, ‘Mêtodîka
Hînkirina Xwendin û Nivîsarê’ û ‘Mêtodîka
Zimanê Kurmancî’ dinivîse û çap dike. Bi
çend kesan ve "Xebernema Fileyî-Kurmancî’ û
bi hevalê xwe yê salên zarotiyê Heciyê Cindî
ve ‘Folklora Kurmanca’, vê kitêba di dest we de çap
dike.
Sala 1932yan ew yekemîn berevoka berhemên nivîskarên
kurd amade dike. Ew berevok berê bi kurdî, pasê jî bi
zimanên ermenî û rûsî çap dibe. Lê
sala 1935an yekemîn bervoka si‘rên xwe çap dike ku
bêtirî wan ji bo zarokan bûn.
Pistî temamkirina zanîngehê Emînê Evdal dikeve
aspêrantûrayê û sala 1944an têza doktoriyê
bi mijara "Jina kurd di malbeta arkayîk de ser bingehên matêryalên
netewenasiyê û folkloriyê" temam dike û dibe doktorê
dîrokê.
Sala 1959an li Akadêmiya Ermenistanê ya Zanyariyê besa Rojhilatzaniyê
tê damezirandin, ku kurdnasî jî hildigirt nav xwe. Ji wê
salê heta dawiya jiyana xwe E. Evdal li wî besî kar dike û
bi gelek gotarên zanyarî re tevayî van kitêban çap
dike; ‘Tole hildana xwînê di nav kurdan de û bermayên
wê li Ermenistana Sovêtiyê’, ‘Deba kurdên
Ermenistana Sovêtiyê’, ‘Patronîma bal kurdên
Ermenistana di sedsala XIX de’, ‘Deba kurdên Piskavkazê’,
‘Xebernama kurdiye rastnivîsandinê.’
Çiqwas jî pistî sala 1937an dibistanên kurdî
li Ermenistanê neman, ji sala 1945an di dibistanên gundên
kurdan de heftê du saeta ziman û wêjeya kurdî dihat
xwendin. E. Evdal wan salan sê kitêbên ji bo xwendina zimanê
kurdî amade dike û çap dike, besdarî perwerdekirina
mamostayên zimanê kurdî dibe.
Ji ber ku Emînê Evdal li sêwîxanê zimanê
kurdî ji bîra kiribû, yekemîn si‘r û kurteçîrokên
xwe bi zimanê ermenî dinivîse, yekemîn kurteçiroka
wî "Casim û Tosin" sala 1924an çap dibe. Lê
zûtirkê ew xwe ji nû ve fêrî zimanê kurdî
dike û dest bi nivîsara bi zimanê dê dike.
Salên 30emîn bi si‘ran re tevayî, E. Evdal usan jî
çend destanên kurdî yê gelêî (Memê
û Zînê, Zembîlfros) vediguhêze û raberî
xwendevanan dike.
E. Evdal gelek kitêbên si‘r û poêman çap
kirin, piraniya wan usan jî bi zimanê ermenî hatine çap
kirinê. Ser bingeha poêma wî, ‘Gulîzer’
besa kurdî ya radyoya Yêrêvanê radyo-sano amade kiribû
û bi radiyoyê dihat belav kirin.
Emînê Evdal 22ê meha Îlonê sala 1964an çû
ser dilovaniya xwe. Çawan zanyar, nivîskar û mamosta, wî
mîrateke hêja pey xwe hîst. (Tosinê Resîd)
Folklora Kurmanca
Heciyê Cindî / Emînê Evdal
Amadekar: Tosinê Resîd
Pêsgotin: Eskerê Boyîk
Folklor
ISBN: 9789944382403
21.5x13.5, 752 rûpel, Avesta
Foundation For Kurdish
Library & Museum