SEMÎNAR

Kürdistan - Niştimanê Genêm (Şoreşa Çandinê / Agrar Revolution)

Ev xebata lêkolînî, bi giştî li ser Mêjûyê Ferhengê Kurdî ye. Çawa ku cografya Kurdistana mêjûyî (Ancient Kurdistan) yekemîn şûnewarê çandina genêm e, her wisan jî ev cografya yekemîn şûnewarê zayina şaristaniyê, anku dergûşa FERHENG-ÇAND û KULTURê ye. Nexwe peyva "çandin'ê" bi xwe di wateya kulturê de ye.

DÎROKA ŞARISTANIYÊ: Hunera Çandina Şitlan û Genêm - Yekemîn Şûnewarê Avabûna Malan - Yekemîn Car Bi Destvehanîna Xurakên Peşvexistî (advanced food) ye:
Pêşemîn Damezrenêrên Şarsitaniyê: Jinên Kurdistana Mêjûyî

Li gor zaniyarên arkeologiyê, mirovên ku cara yekemîn şitl li erdê danîne û zad ajotine, jinên Kurdistana dîrokî bûne. Jin li ber koza êgir, li bendî hatina peyayên, ku çûbûn nêçîrê diman û sexbêriya zaruyan dikirin. Li gor teoriya zaniyarî ya Dîroka Pêşdeçûna Mirovayetiyê, rojek gava jinên li ber koza êgir dimeyizînin, ku wan tovên genimê bejî, (Tritticum Dicocciodes) ku jê çend kulm ji bo xwarina zivistanê ji xwe re komkiri bûn, di avê de dîsan sîn tên, hingê jin ew dîsan li erdê diçinin. Bi vî awayî, ew xwarina ku şaristaniyê dizêne, bi destê jinên vî welatî tê holê. Tritticum Dicocciodes di bilindahiya ji behrê 600 ta 1300 meter de şîn têt.

Şoreşa Heyvankirinê (Pastoral Revolution)

Her wisan jî ew qewmên mêjûyî yên li ser vê cografyayê, cara yekê xurakên pêşvexistî (advanced food) heyvan (fermente) kirine. Bi riya bidestvehanîna nan, şerab, bîra, mast û penêrê, ji xwe re vê hunera pêşketî hîn bûne, ku ev bûyer di mêjûyê mirovayetiyê de duwemîn mazintirîn şoreş bûye.
Şoreşa Heyvankirinê (Pastoral Revolution) jî li ser vî xakî qewimiye. Hin teorî û belgeyên zanistî nîşanî me didin, ku Kurdistana dîrokî, şûn û warê heyvankirina şîrî bûye: Şoreşa Heyvankirinê, anku çandina bakteria di nav şîrî de û her weha jê durustkirina mast û penêr, ev huner jî, cara yekê li ser vî xakî hatiye kirin. Bi vê şoresê jî, şaristanî li ser ruyê erdê belav bûye. Gava mirov hîn bûne, ku ji xwe re çortan/ keşkê durust bikin, hingê karibûne, bêyî astenga birçîbûnê, riyên dûr û dirêj herin û bi xwe re zanîna çandinê jî, li ser ruyê erdê belav bikin. Bi gotinek din; keşk û çortan, ardû û benzîna belavkirina zanebûna çandinê ya li ser ruyê erdê bûne.
Peyva YOGURD’ê

Li Govara zaniyarî (ilmî) ya bi navê MJÖLKSPEGELN'ê  (Nr 3/2004), li ser Dîroka Çanda Kurdî ya Guzîde li ser Welatê Pêşemînan, xebatek lêkolînî hatiye belavkirinê.

Di vê xebatê de, DÎROKA HUNERA HEYVANKIRINÊ, bi alîkariya zaniyariya mêjûyî; bi alîkariya mêjûyê mirovayetiyê (antropolgî), efsane (mîtologî) û pirsnasiyê (etîmologî), ji nû ve hatiye raxistinê. Di zimanê kurdî de hin nîşan û kod hene, ku vê fenomenê vedibêjin, (taswîr dikin). Her wisan jî, di zimanê ermenî de, di peyva YOGURD'ê de jî vegotina (taswîra) peyva KURD heye: Yog= rûnê rohn + Gurd/Kurd= xiltê lorikê. Di zimanê kevnê hindî, di zimanê sanskrîtî de navê mast: kurd e.
Yekemîn Menu'ya Restorant'ê/ Lokantayê

Li Başûrê Kurdistanê, li nêzîkê bajarê Hewlêrê niviştek kevirî hatiye dîtin, ku ev yekemîn menu'ya lokantayê/ restorantê ya herî kevin têt zanîn. Temenê vê niviştê tê diyarkirin, ku li dor 5000 salî ye. Di yekemîn rêza vê menuyê de, ev xurak hatiye nivîsîn: "birinc û pîvaz di nav xwîna berazî de kelandî."


Şûnewarê Peydakirina Têger'ê (wheel)

Yekemîn çerx, têger, toterîk, xirxar, (tekerlek) û dolab jî li vir hatiye pevxistinê. Spartek û belgenameyên zanistî vê yekê dibestin û teyîd dikin. Yekemîn têger, hingava pêşî ya -Yekemîn Şoreşa Zaistî ya Têknîkî- li ser vî xakî hatiye avêtin. Di sêkuja (açı) golên Wan-Sêvan-Ûrmiyê, têt gotin ku yekemîn şûnewar e ku têger li ser hatiye pevxistin û gerandin. Lêbelê têgerên li ser erebeya ku li nêzîkê gola Wanê hatiye dîtin û ji hêla Prof Stuart Piggot'î ve hatiye hûrkolînê, di nav tevayiya têgerên dîrokî de, yên ku ta neha dihêne naskirinê, herî yê kevin ne. (Prof Stuart Piggot, The begining of wheeled transport, Scientific American, Vol 219, No1, 1968, pp-82-90).

Tevayiya van komponentên mêjûyî yên dîroka pêşdeçûniya mirovayetiyê, xwe li ser erdê Kurdistana Mêjûyî digehînin hev. Di govara zaniyarî ya bi navê NATURE'ê de, berhemên lêkolîna grûbek zimannasan hatiye belavkirinê. Van zimannasan, di encama xebatek bi nêzîkî 20 salan dirêj de, li dor 100 zimanî li komputerek civandine ser hev û piştî lêkolînên dûr û dirêj derketiye meydanê, ku koka zimanên Hind-Ewrûpî, xwe digehîne Kurdistana Kevin! Neha li pey vê encamê, em fêm dikin, ku çima mişe gotinên me yên kurdî, hema di tevayiya zimanên Hind-Ewrûpî de hene. Weke; hesp, hêk, lêv, derî, por, nav, nimandin, dinan û hwd.