FEQIYÊ TEYRAN

(1590 Miks - 1660 Hêzan)

Home  |  Destpêk  |  Ana Sayfa

Heta hebe zilma mîran
Ne biçın mizgeftan ne ne jî dêran
Feqîyê Teyran

Feqîyê Teyran veya Fakî-yi Tayran asıl adı Mihemed olan kürdçe şair, masal ve destan yazarı. En önemli eseri Hespê Reş’tir (Kara At).
Bu eser 1965’te Moskova’da kürdçe-rusça olarak yayınlandı.

Feqîyê Teyran Müküs’de (Wan Bahçesaray) dünyaya gelmiştir. Medrese eğitimi alan Teyran’a Feqîyê ismi, ilimden/talebe kelimesinden; Teyr/kuş ise (Mantık et-Tayr) adlı eserden gelir. Kelime manası olarak kuşların hocası anlamına gelmektedir. Feqıyê Teyran kürd edebiyat tarihinde önemli bir yere sahiptir. Feqiyê Teyran bir kürd ozanıdır ve kürdçeyle şiir yazan en eski ozanlardan bir tanesidir. Kürd Edebiyatı Tarihi’nde büyük bir şair, filozof, öykü ve destan yazarıdır. İsmi kürdler arasında çok yaygındır. Şiirleri genel olarak lirik tarzda yazıldığı ve dilini
de yalın, akıcı ve anlaşılır bir biçimde kullandığı için halk arasında ezbere bilinir.

FOTO: Roşan Lezgîn

Feqiyê Teyran’ın Kabrinin olduğu köy

Feqıyê Teyran, kürt edebiyat tarihi için bir hazinedir. Fakat bu hazinenin hala aydınlatılmamış birçok yönü de mevcuttur ne yazık ki. Yapılacak araştırmalar onun karanlıkta kalmış yönleri ve ürünleri hakkında bizi daha bir aydınlatacak, belirsizlikleri ortadan kaldıracaktır

Son 90 yıldır, kürtler ve kürdçe üzerine çok açık bir asimilasyon uygulanmıştır. Bu baskıcı uygulamalar, daha önce kürtçe yazmış olan ulemanın da gözardı edilmesine sebep olmuştur.  Feqiyê Teyran ve onun gibi olan diğer ulemadan daha fazla yararlanabilme imkanı olup kürdlerin tarihlerini edebiytlarını daha iyi öğrenebilme fırsatı bulacaktır.

Feqiyê Teyran Mezar taşında şunlar yazmaktadır;

“Haza merqadu es-se’îd el-merhum, el-mexfûr,
El- muhtaç ila rehmetullahî te’ala
Muhemmed el-meşhûr Feqeh-İ Teyran
Fi sena 1041” (!631-1632M.)

Tercümesi; “Bu, mutlu, merhum ve meğfur, Allahu Te’ala’nın rahmetine muhtaç Feqeh-İ Teyran ismiyle meşhur Muhammedin kabridir. Yıl 1041”

Şarkılara bile konu olmuş Feqîyê Teyran yazmış olduğu destan ve hikaye tarzı şiirleri, dilden dile dolaşır insanlar arasında. Feqî’nin Şêx Sen’an, Zembîlfiroş, Bersîsê Abid ve Kela Dimdim gibi destan ve hikayelerini bilen insan sayısı tahmin edilenden çoktur.

İlahi sevgi, aşk ile gerçek sevgiyi, aşkı beraber işlemiştir. Bunun yanı sıra konu yönünden çok zengindir. Allah, din, peygamberler gibi inançla, Kürt şairleriyle, toplumsal ve tarihi olaylarla, aşk, doğa ve tasavvufla ilgili yazmıştır. Çok güçlü olan edebi dili bile sade ve anlaşılırdır. En karmaşık konu bile billurlaşmıştır ellerinde. Dili halkın diline yakındır. Halkın gündelik dilini edebi dile ustaca ve anlaşılır bir biçimde yapıtlarında kullanmıştır. Bu yönüyle de halk tarafından bilinmiş, yapıtları çok kolay olarak halk arasında yaygınlaşmıştır. Dilden dile akarak günümüze kadar gelmiştir.

Kürt Tasavvufi Halk Edebiyatının ilk temsilcilerindendir.Feqıyê Teyran;Aşkın ve Sevginin Şairi olarak da anılmaktadır.

Yaşar Kemal’in Karıncanın Su İçtiği isimli romanın sekizinci bölümünde masalsı bir şekilde Feqıyê Teyran anlatılmaktadır. Feqıyê Teyran, şiirlerinde Feqê Têra, Feqîyê Gerok, Meksî, Xoce, Mîr, Mihê, Mîm û Hê gibi mahlaslar kullanmıştır. Feqıyê Teyran dedeleri "Mirlik" ünvanı sahibi olan soylu bir ailenin çocuğudur.

Feqiyê Teyran’ın Günümüze Ulaşan Eserleri

Arapça ve Farsça dillerini, edebiyatını çok iyi bilmesine karşın o özellikle tüm yapıtlarını kürdçe yazmıştır. Kürd edebiyatında önemli bir şair, masal ve destan yazarı olan Feqıyê Teyran kürd edebiyatına birçok yapıt armağan etmiştir.

Hespê Reş

Şêxê Senan (Senan Şeyhi)

Qiseya Bersiyayî (Bersiyay’ın Öyküsü)

Dilo Rabe Dilo Rabe

Ey Avê Av

Xan Dimdim

Bersîsê ‘A’bid

Sîseban

Dağınık Tek şiirleri

Ellah Çi Zatek Ehsen e (20 Altılık)

Hey Av u Av (51 dörtlük)

İro Ji Dest Husna Hebib (33 Dörtlük)

Bi Çar Keriman (7 Dörtlük)

Melayê Batê Kanê (11 Dörtlük)

Ez Çi bêjım ( 8 Dörtlük)

Feqe u Mela (50 Altılık)

Feqe u Bılbıl (18 Altılık)

Ay Dılê Mın (19 Dörtlük)

Qewi İro Zeif Halım ( 18 Dörtlük) 

Dilber (16 Dörtlük)

Dılo Rabe (80 Dörtlük)

Çıya Ani (4 Dörtlük)

Dengbêjê Jaran i (4 Dörtlük)

Yar Tu yi (18 Altılık)

Feqıyê Teyran u Evina Dılan 

Mıhacır 

Dewran

Ê Bên

Feqıyê Teyran u Dilber 

Feqıyê Teyran u Qulıng

Feqıyê Teyran u Roj

 Dilberê şiirini Aram Tigran şiiri bestelemesiyle Kürt Müziğine kazandırmıştır. Ay Dilbere dinlemek için tıklayın.

Feqiyê Teyran'ın 'Ez' Şiiri

Îro ji dest husna hebîb sergeste û heyran im ez
Min eşq û muhbet bûn nesîb sewadê sergerdan imlez

Eşqê gelek sewda kirin bê mal û bê mewda kirin
Nûra çira winda kirin Mûsayê Imran im ez

Mûsa ji dest husna bi nûr şêrîniya xalên di hûr
Secde bire ber Kohê Tûr nêzîkî remzê wan im ez

Remzê ku dê dilber bikin carek bi çeşman seyr bikin
Dê kohê Qaf ker ker bikin mecrûhê pir-kovanim ez

Min ah ji dest kovan û qehran min sebr nayêt li sehran
Şubhetê mewcên di behran qulzemê umman im ez

Qulzem û behrên di heftê agirê eşqê ku keftê
Dê bisojit subhe neftê min diye, pê zanim ez

Min diye muhbet çi reng e sohtim edoja pir-ye’ke
Min mudam dil jê biheng e bi nalîn û efxan im ez

Nalîna teyr û tuyûran kalîna çeng û bilûran
Xulxulên di qesr û qusûran bulbulê xoşxan im ez

Bulbulim daîm dixwînim ez yeqîn ez te bibînim
Dîn dibim sewda dimînim serxoş û sukran im ez

Serxoş û ebter kirim te ji illeta rengzer kirim
Te sotim û ker ker kirim tu agir î buryan im ez

Agir û pêta di dil da me’neyan daxan ku hilda
Ew kitab naçit du cilda hafizê medhan im ez

Hafizê medh û pesendan rohiya mehbûb û rindan
Bê hisab werbûn di findan satiyê bêcan im ez

Soti me qet pêt û nar ne kuştîme derb lê diyar ne
Min demek sebr û qerar ne nexweşê pir-jan im ez

Nexweşê reng lê nemayî dest li ser falê nihayî
Wan digot ji çavê giyayî kûştiyê e’ynan im ez

Kuştime herdu ‘uyûnan yan kî yêd nisbet ji nûnan
Radikit ew qetl û xûnan girtiyê zindan im ez

Girtî me insaf di mîr ne qazî û muftî ve bîr ne
Qeyd kirim kes bê xebîrne bendeyê hicran im ez

Ma di benda firqeta te canfidayê xid**** te
Da bibînim reh**** te nobedarê xanim im ez

Nobedarê qullehê xo dergevanê dergehê xo
Bîne bîr û agahê xo tûleyê asîtan im ez

Tûleyê dergahê yar im şev û rojan nobedar im
Westayê der întîzar im çavrêyê Sultan im ez

Çavrêyê sirra li pêş im meqseda ezlê feniş im
Hicreta Yûsuf dikêşim Ye’qûbê Ken’an im ez

Kor e bo Ye’qûb ji dînê j’perdeya daxa evînê
Ger dibên veke birînê hewceyê Lokman im ez

Wan digot Lokman tebib e gote min xef ‘endelib e
Şafiyê derdan hebîb e pê bawer û îman im ez

Sond dixwim sa’id û destan kevir û seylêd li bestan
Min bi xom li curhan bebestan be rahet û asan im ez

‘Aşiqa rahetya kêm e agir û pêt a dilê me
Çend hezar medhan dibême muhitê esman im ez

Xwezî min sed ser hebûna sed hezar dev pê ve bûna
Ew hemûl’medhên te bûna hêj bi wan niqsan im ez

Ez kiz û zer bûm ji qehrê dê devêk çibkit ji behrê
Yan du çav çibkin ji sehrê bê dîtina eynan im ez

Sed hezar çav min divêna bayekî perde hilîna
Xet û xal min têr bidîna eşqe qûtî can im ez

Her kesê eşq tê eser kit sed hezar perdan di ber kit
Hemuyan dê ker be ker kit tazî yû ‘uryan im ez

Perde çû ez mame tazî dil sirra mehbûb dixazî
Min ibadet eşq û bazî bê mey û meyxan im ez

Xaniya bade û mey tê mexnî yû hem çeng û ney tê
Min ji eşqan heye-hey tê serxweş û sukran im ez

Serxoşê ava heyatê meclisa reqs û sematê
Dê çi kim bi sewn û selatê b’kûzê û fîncan im ez

Ew meyê gerden dirêjan şîşe û wan bade rêjan
Min nema hiş li nivêjan li deftera dînan im ez

‘Mim’ û ‘Hê’ aqil vederda sicleya eşqê û derda
Lew qelem anî bi ser da me’fuyê Xufran im ez

Yar Tu Yi

Bizan ku min yar tu yî
Dil jê birîndar tu yî
Ez kuştim yekcar tu yî
Kubkub li min yar çar tu yî
Bi dest û hem yar tu yî
Pir li min kubar tu yi
Ê b’xezeb sendî ez im
Di qeyda benda ez im
Xweş qeda elîa tu yî
Cama peyala tu yî
Xweş-bejn û bala tu yî
Delal di mala tu yî
Berbextê tala tu yî
Nîmetê ala tu yî.
Ê b’şewqa xala tu yî
Daîm dinalî ez im
Zar zar dikalî ez im
Harot di çalî ez im
Dûr ji wî halî ez im
Yar di xeyalî ez im

Aşık,
sevgilinin aşkından her daim belengaz, mest ve sarhoştur. Aşık/bülbül,
her daim gülün-sevgilinin bahçesinde öten, yalvaran, feryat eden, mum
gibi yanıp kül olan, acı çeken ama bu acıdan da memnun olan kişidir.
Gül, gonca gibidir henüz açmamıştır. Aşık/bülbül şakıya şakıya sonunda
goncayı gül yapar.

Îro ji destê husna hebîb sergeşt û heyranim ez

Min eşqû û muhbet bûn nesîb sewadê sergerdan im ez

Bilbil im daîm dixwînim ez yaqîn ez te bibînim

Dîn dibim sewda dimînim serxoş û sekran im ez

Nalîna teyr û tuyûran kalîna çeng û bilûran

Xulxulên di qesr û qusûran bilbilê xoşxan im ez

Aşağıdaki şiirinin bir bölümünde dinî kişiliklerin/önderlerin bile bu dünyadan göçtüğünü anlatır.

Ne Adem ma û ne Aîş ma

Ne nuh ma û ne Îdrîs ma

Ne Yûsûf ma ne Cercîs ma

Ne Eyûbê birîndar e

Ne Yehya ma ne Salîh ma

Ne Harûn ma ne Mûsa ma

Ne Meryam ma ne Îsa ma

Aynı
şiirinde kullandığı isimlerden de anlaşılıyor ki Feqiyê Teyra(n),
tarihî olaylardan ve tarihî kişiliklerden haberdardır. Aşağıdaki
dizeleri yazan şairin iyi bir eğitim almış olması kesindir.

Ne Calis û ne Soqrat man

Ne Talis û ne Boqrat man

Ne Zulqerneyn û ne Mîr’at man

Ne Cumcum ma ne Exyar e.

Ne Eflatun û Loqman man

Ne Dawid û Suleyman man

Ne Fi’rewn û ne Haman man

Şiirleri,
genellikle halk şiirinde kullanılan hece vezninin 8’li ölçüsüne uyar.
Genellikle yarım, tam ve zengin kafiye kullanmıştır.

Baxê ku baxvan bête ber

Erdek heye ew lê nebî

Dara ku enqa bête ser

Belgek heye sih lê nebî

Kî ji nî’metê dê dit xeber

Ya Reb derê derê feyzê vebî

Şiirinde
ritmik ve müzikal bir tad olduğunu söylemek yanlış olmaz. Bu yüzdendir
ki birçok şiiri bestelenmiştir. “Dîlber” ve “Dilo Rabe” bunlardan en çok
bilinenleridir.

Ey dilberê wey dîlberê

Feryad ji destê keserê

Avek ji avê kewserê

Wêran ez im malim xirab

Feqiyê Teyra(n)’ın en önemli özelliklerinden bir tanesi de kelime tekrarları yoluyla
şiirinin ölçü, kafiye ve anlamını güçlendirmesidir. “ne” ve “man”
kelimeleri ile oluşturduğu mükemmel ahenge birbirine yakın anlamlı diğer
kelimeler ve sesli-sessiz harfler arasındaki uyum eşlik eder.

Ne belçim man ne sinbul man

Ne ruhan man ne sorgul man

Ne hevrî man ne hevdil man

/Kürtler

Kêla gora Feqîyê Teyran

KURDISH AUTHORS

Foundation For Kurdish Library Museum