Home  |  Destpêk  |  Ana Sayfa

Said Elçi (1925 Çewlig - Badînan 1971)

Seîd Elçî, Çewlîg de dewê Zeyneb de 1925 de ame dinya. Seîd Elçî eslî xo kird (zaza) o, la kurmanckî zî hol zanên. Yew deme Îstanbûl de Asar-ı Ilmiye Kütüphanesi de xebitîya. Badî zî dest bi muhasebecîyey kerd û heta şehîd kewt na mesleg de gureya. Organîzetor, îdarekerdox û fedakar yew merdim bi.

Awankerdişî PDKT (Partîya Demokrat a Kurdîstanî Tirkîya) tarîxê ma ya nizdî de yew cayo muhîm geno. La şehîdbîyayişî her di serekanî (lîderanî) PDKT xoser o hedîseyî muhîm î. Herçî mergî Seîd Elçî zaf trajedîk yew hadîse yo.

Seîd Elçî, Çewlîg de dewê Zeyneb de 1925 de ame dinya. Seîd Elçî eslî xo kird (zaza) o, la kurmanckî zî hol zanên. Yew deme Îstanbûl de Asar-ý Ýlmiye Kütüphanesi de xebitîya. Badî zî dest bi muhasebecîyey kerd û heta şehîd kewt na mesleg de gureya. Organîzetor, îdarekerdox û fedakar yew merdim bi.

Îstanbûl de awankerdişî Bingöl Öðrenci Yurduyî de aktîf ca girewt. Îstanbûl, Anqara û bacaranî bînan de çi çalakîya (falîyeto) ke kurdan eleqeder kerdên tede cayî xo girotên.

Hedîseyî Kerkukî ser o (1959) Asim Erenî, senatorî Nixdeyî (Niðde), yew teklîf (önerge) da Meclisî Tirkan û verbî (qarşî) kurdan "mûqabeleyî bîlmîslî" waştên. Ey vatên: 'Iraq de kurdan turkmenî qetil kerdî, ma zî tîya (Tirkîya de) eynî tewir kurdan qetil bikeri.' Ney ser o wendox û roşnvîranî kurdan zaf cayan de Asim Eren û na polîtîkaya şovenîst protesto kerd. Seîd Elçî sey yew serekî reya verên na çalakî (eylem) de xo nîşan da. Telgrafo ke Asim Erenî re şawit bi, tede vatên: "Ewro her ca de heq û huqûqî merdiman esto, tu kes nieşkeno kurdan îmha bikero!… Ney hol dekir mezgî xoyo kufin!…"

Dewleta Tirk 17ê kanûne 1959 de roşnvîranî (aydýnlar) kurdan ser o yew operasyono pîl (gird) viraşt. Îstanbûl, Anqara, Dîyarbekir, Qers, Malatî, Xarpêt, Çewlîg û bacaranî bînan ra 50 kirdî vîjnayey dey arye û eştî heps û zîndanan. Mardîn ra Emin Batu, telebeyî Fakulteyî Huqûqî ey Anqarayî, Zîndanî Harbîyeyî de merd, coka dewa bi namê "Dewayê 49an" amey namekerdiş. Na dewa de Seîd Elçî serekan ra yew bi. Niweşo zaf giran bi, hucranî Zîndanî Harbîye de îşkence, zulm, veyşaney de 149 rojî xover da. Ey qerarî xo dabi, "Sonda Mirinê" (Sondî Mergî) wendibi, vatên 'ez sere dan la sirî xo nêdan', o tewir zî hereket kerd, rîyî xo yo pak a no îmtîhan ra vicîya. Mûsa Anter vîranayîşanî xo (Hatýralarým) de derheqî mêrxasey ey de wina nuseno: "Malamýnê, Sait Elçi niweşo giran ey weremî bi. Binî berî hucreyî ey ra gonî û rêm amên. O halî xo ya zî veng dên mi, vatên: Mûsa Abê, ma ne înad e, ez namirim. (Kek Mûsa, ma nê înad o, ez nimeren) " Dewayê 49an de ey merdimanê ke pawitişo sîyasî (sîyasî savunma) viraştibi, nînan ra yew zî Seîd Elçî bi. Seîd Elçî sey yew serekî kurdan amên mehkema kerdiş. Dadgeh, telgrafo ke ey Asim Erenî rî şawitbi eleyhî ey de sey delîl xebetnên. Dadgeh semedê 24 kesan "îdam" waştên, namê Seîd Elçîyî mîyanî nê 24 kesan de bi.

Hema dewayê 49an dewam kerdên, narey 4ê hezîrane 1963 de, Seîd Elçî û parçeyanî bînan ê Kurdîstanî ra zî tede, 23 kurdî welatperwerî amey girewtiş. Bi îddîa ke "Seîd Elçî eleqatî ci Barzanî ya esto", "serekî kurdperestan (Kürtçülerin lideri) o" , "rêxistino nimitkî ronayo (gizli örgüt kurmak)", "wazeno Kurdîstanêko xoser û yewbîyaye virazo " ra ame mehkema kerdiş.

No deme, 1950-1960 de, zana, roşnvîr û miletperwerî kurdan mîyanî cigêrayîşan de bî. Hetî fikr û îdeolojî ya hêdî-hêdî ferqî kewtên nînan mîyan û pîye ra kewtîn dûrî. Rojname û kovarî neweyî vicên. Seîd Elçî, avûkat Zîya Þerefxanoglû û taye embazanî înan bi tirkî û kurdkî hazirey vetişî kovarê Raya Rast kerdên. Kurdan mîyan de mucadeleyo îdeolojîk û fikrî dest pê kerdibi. Roşnvîrî kurdan bîbî di pare, guya taye "çep" (solcu) taye "raşt" (saðcý) bî. Înan ke xo çep dîn, Seîd Elçî û embazî dormaleyî ey bi "raştey" (saðcýlýk) îtham kerdên. Înan ra tayin TÝP de ca girewtibi, tayin zî komelanî demokratîkan, rojname û kovaran de kar kerdên. La heqîqat na ya ke Seîd Elçî û embazî xo xeta raşt de bî, çi ke "xetê kurd û Kurdîstanî" de bî. Tarîx zî îsbat kerd û heq da Seîd Elçîyin ke, na xet yew xeta raşt bî.

Seîd Elçî û embazî ey rasey yew qenat ke bê yew organîzasyono sîyasî, bê yew xebata sîstematîka derg û dila kurdî û Kurdîstan xelas nibenî. Çunkî dewlet, înan rî rayîrî xebata legal û demokratîk girewtibi, o wext de no rayîr ra çareserkerdişî mesela mumkun nêbi. Înan xo mîyan de derg û dila munaqaşe kerd, program û destûrname (tüzük) sero xebitîyey, semedê sazkerdişî yew partîya sîyasîya îllegal qerarî xo da. Aşmê hezîrane 1965 de (goreyî taye çiman 11ê temuze 1965 de) Seîd Elçî û embazanî xo Dîyarbekir de PDKT (Partîya Demokrat a Kurdistanî Tirkîya) îlan kerd. Hîmdarî PDKT Seîd Elçî, Omer Tûran û hîrê embazî bînî bî. Sere de avûkat Faîq Bûcak mîyanî hîmdaranî partî de nêbi. Badî waşteyî taye merdiman ser Faîq Bûcak zî partî de sey hîmdarî cayî xo girewt û bi serekî partî. Seîd Elçî zî sey sekreterî îdareyî partî de cayî xo girewt. Namê Faîq Bûcakî ey mîyanî partî (kodname) "Zinar", ey Seîd Elçîyî "Pêşmergê Welat" bi. Namê hîmdaranî bînan Evîndarê Welat, Dûrnas, Jîrek, Bendê Welat bî. Program û destûrnameyê partî bi kurmanckî ameybî hezirkerdiş. Goreyî rîwayetan, awakerdişî PDKT de rolî Fehmî Bîlalî (ke Lîcê ra yo, katibî Þêx Seîdî bi) zaf estbi. La o bi xo mîyanî hîmdaranî PDKT de nîyo.

Na yew gama tarîxî bî, çunkî PDKT, nêmeyê seserrê 20in de rêxistina/partîya sîyasî ya verên a ke sazbîya. Bi na gam Kurdîstanî Vakurî de yew dema newey dest pêkerd, hereketo milî resa yew qonaxo newe, bi wayîrî yew rêxistin (partî) ke bi program û destûrname bî. Bi na gam nîsbî be zî Kurdîstan de bêvengey şikîyey. Labelê tirkan mesele ciddî girot, dewleta tirk waşt ke sere ra vernîyê PDKT bigêro, partî û awankerdoxî partî grewtî binî taqîbatî. Xora zaf derg nikerd, MÝT taye mehelî meselan ra zî îstîfade kerd û bi yew komplo 4ê tebaxe 1966 de Faîq Bûcaq da şehît kerdiş.

Seîd Elçî, bê ke teredud bikiro, nobet dewir girot, sey sekreterî xebatê partî de rehberey kerd. Seîd Elçî karîzmatîk, mutewazî û zerrpak yew şexsîyet bi. Mîyanî embazanî xo de amên heskerdiş û pê bawerkerdiş. Bencîl û karîyerîst nêbi. Ey wina vatên: "Ma gereka verî verênan na dewayê bencîley xo mîyan ra wedari. Her kes vano ez ben serek. La orte de keso winayin çin o. Ez bizanî keso ke eşkeno [sekreterey] bikero esto, ez ben qul û koleyî ey." Binî serekey Seîd Elçî de partî xebatê xo dewam kerd, xebat yew demo kilm de Dîyarbekir ra heta Çewlîg, Mardîn ra heta Dêrsim, Îstanbûl ra heta Hekarî şax da. PDKT yew partîya welatperwer, demokrat û raverşîyayox bî. Her kesimî komelî (cematî) ra, her sinif û tebeqe ra merdimanî welatheskerdoxan û demokratan partî de cayî xo girotên. Xebat her roj bîn xurt, partî mîyanî şarî de rêç û reya eştên.

O deme Turkîya de TÝP (Partîya Xebatkaranî Tirkîya) û Kurdîstan de PDKT estbîy. Kurdîstan de mîyanî her di partîyan de hem reqabet û hem zî yew îttîfaqo zimnî bi, her di partîyan zaf cayan de pîya kar kerdîyen. Mîtînganî Rojhilatî (Doðu Mitingleri) de PDKT û TÝP têde xebitîyên. Verbî zulm û zordareya devleta tirk, bîlxesa verbî "zulmî qomandoyan", Kurdîstan de zaf cayan de mitîngî virazîyey. Nê mitîngî hetî PDKT û TÝP û dima zî DDKO ya (Doðu Devrimci Kültür Ocaklarý) amên organize kerdiş. TÝP paşt dên nê mitîngan û tede ca girewtên. Kadroyanî DDKO Mîtînganî Rojhilatî de aktîf rol girewtên. Tirkîya de DEV-GENÇ çi bi, Kurdîstan de zî DDKO o bi. DDKO, eke merdim komelanî mahalîyan hesab nikero, nêmeyê seserrê 20in de Kurdîstan de organîzasyono verên o legal û demokratîk o. PDKT bin ra sazkerdişî DDKO de ardim kerdên. KDPT sey yew partîya nimitkî (îllegal) ya sîyasî û DDKO sey yew organîzasyono legal û demokratîk tarîxê ma ya nizdî de zaf yew cayo muhîm genî.

Seîd Elçî merdimo roşnevîr û zanaye, serekî şarî (xelqî) xo bi, xebat û mucadele de vernîyê şarî de bi. Hol yew xetîb bi, xîtabetî ey heyecan û cesaret dên merdiman. Mitînganî Rojhilatî de xeberdayîşî xo ya bi "Sonda Mirinê" (şîîrî rehmetî avûkat Faîq Bûcaqî), yan zî bi şîarê "Berxê nêr ji bona kêr!.." peynî ardên. Seîd Elçî, Mîtîngî Silîvanî (13.08.1967), Mîtîngî Dîyarbekirî (03.09.1967) û Mîtîngî Sêwregi (24.09.1967)de qalî kerdî. Mîtîngî Sêwregi a pey cezayê mehkema 49an ra surgunî Kutahya bi, yew deme uca de mecburî îqamet kerd.

Dişmen Seîd Elçî û partîyê ey dima bi, pîye dima raporî şîn resên Anqara. Devlet hancî geyrên ke yew care veyno. Gerek xeberdayîşanî Mîtînganî Rojhilatî, gerek xebat û falîyetanî bînan ra, Seîd Elçî û embazî ey zaf rey ameyî girewtiş û tewkîf bîy.

28ê çele 1968 de dewleta Tirk Dîyarbekir sey merkez qebul kerd û çend bacaran de PDKT ser o operasyon viraşt. Seîd Elçî, Þakîr Epözdemir, Ömer Turan û Derviş Akgül (Dervêşê Sado) zî te de 16 hîmdar, aza û terefdarî KDPTyî tepişîyey. Program û destûrnameyê partî zî amey girewtiş. Dewleta Tirk, tersey ke nê welatperweran Dîyarbekir de mehkema bikiro, coka "asayîş kerd behane" û nê merdimî surgunî Antalya kerdî, mehkema Antalya de dest pêkerd. Dadgehê Cezayî a Giran a Antalya (Antalya Aðýr Ceza Mahkemesi) eleyhî Seîd Elçî û embazanî ey de bi îddîa ke "awankerdiş û îdarekerdişî PDKT" dewa kerd a. Dadgeh, Seîd Elçî û embazanî ey rî ceza giran waştên.

Dadgehê Cezayî a Giran a Antalyayî de Seîd Elçî û Þakîr Epozdemîrî pawitişo sîyasî (siyasi savunma) kerd. Seîd Elçî bi xo na dewa ra yew serr ceza girot, cezayê xo Antalya de pawit, sibat 1969 de hepis ra vicîya.

Tîya de ez wazena kilmkî (özetle) behsî yew belgeyo muhîm û tarîxî bikerî. No belge heta nika yew ca de çap nibîyo û zaf taye merdimî tira haydar î. No belge sîyasî pawitişî dewayê Antalyayî yo. Belge bi daktîlo ameyo nuştiş û kaxitî E4 ser o tam ripel 31 ripelî yo. Bin de îmzayê Þakir Epözdemirî û na tarîx 25.11.1969 esta. 25.11.1968 de Tûx (Tatvan) ra bi wesitayê mehkema mahalî ya Tûxî erşawîyo Dadgehê Cezayî a Giran a Antalyayî rî.

No belge de derg û dila qalê kurdan, behsî tarîxê kurdan û Kurdîstanî benî. Þertî sîyasî, ekonomîk û komelkî ey Kurdîstanî tehlîl benî. Zulm û zordareya ke Kurdîstan de esta vacêna. Programî PDKT xal bi xal, bend bi bend îzah beno, armanc û hedefî partî dîyar benî, heqî milî û demokratîk ey miletê kurdî rêz benî û peynî de zî rayîrî çareserkerdişî mesela vacîyeno. Her çiqas tede têna îmza ya Þakîr Epozdemîrî esta zî, eslê xo de no belge, pawitişo sîyasî yo pêroyî ey dewayê PDKT ya Antalyayî yo. Merdim no belge de armanc, hedef, program û waştişî PDKT hîna rind sinasneno.

Wexto Seîd Elçî Kutahya de surgun de bi Seîd Kýrmýzýtoprak (Dr. Þivan) û Bînbaşî Þevket Turan zî Çanakale û cuwa pey Isparta de surgun de bî. Nizdî ra eleqeyo sîyasî ey her di Seîdan o wext virazîya. Wexto Seîd Elçî hepsî Antalyayî de bi Dr. Þivan çend rey şi Seîd Elçî hepis de zîyaret kerd. Bi pêşnîyaz û teşvîkî der û dormalî, Seîd Elçî, Dr. Þivan û çend embazî ey şawitî Kurdîstanî Başûrî (Güney Kürdistan).

Cûnta faşîst ya 12ê adare ya 1971 dima Seîd Elçî reyna bi mehkûm, Îdareyo Orfî (Sýký Yönetim) geyrên ci. Cûntaya pey zaf kadroyî DDKO û azayî (üyeyî) PDKT ameybî tepîştiş, Dîyarbekir û sewbîna hepsan de bî. Dewlet, Seîd Elçî dima bî. Ey qerarî xo da ke şîyero Kurdîstanî Başûrî. Aşmê gulan 1971 de Dîyarbekir ra vicîya şi Batman, uca ra zî şi Nuseybîn, rehberey Mehemedê Begê (Mehmet Akay) de da sînor ri şi binî xetî (Kurdîstanî Sûrîye). Uca de PDKS (Partîya Demokrat a Kurdanî Sûrîye) û çend merdimanî welatperweran de eleqe (têkilî) roney.

17.11.1959

Soldan sağa, ön sıra: Yılmaz Çamlıbel, M. Ali Dinler, Şahabettin Septioğlu, Ziya Şerefhanoğlu..
Bu davanın savunmaları kürtlerin türk mahkemelerindeki ilk resmi kamusal talepleri olarak kayıtlara geçti.
49’lar Davası

Waştên vîyero şîyero Kurdîstanî Başûrî (Iraq). Her çiqas taye merdiman va, "Rewş (durum) musaît nîyo, ma niwazenî ti şîrî!" la ey qerarî xo dabi. Torî Mehemedê Begê ya Sûrîye (Qamîşlo) ra şi Zaxo. Uca de şi keyeyî Osman Gazî ke Serekî Beledîyayê Zaxoyî bi. Seîd Elçî waştên rewtir Dr. Þivanî veyno, mesela (dibendey) hal bikero. O wext Dr. Þivanî partîyê xo viraşti bî, Seîd Elçî û partîyê ey rayîrî xo ser o sey yew astengî (engel) dîn. Heta Seîd Elçî bi ajanê ya tirkan, partîyê ey zî yew partîya peymendey (gerici) dîn. Dr. Þivanî waştên nê astengan orte ra wedaro.

Dr. Þivan û embazî ey Behdînan de mintiqayê Qûmrî de mendên. Dr. Þivan ame Zaxo, ey û Seîd Elçî keyeyî Osman Gazî de yewbînan dî û pîya şî Qûmrî. Þîyayîş o şîyayîş bi, Seîd Elçî reyna peyser anigeyra.

Dr. Þivan zanaye, roşnevîr û zekî bi, la heto bîn a bencîl û îhtîraskar yew merdim bi. Îdeolojî de "nîjadperesto çep" (ulusal solcu), sîyaset de pragmatîk, pratîk de "fukocî" bi.

Dr. Şivan (Seîd Kırmızıtoprak) û di azayî polît buroyê partîyê Dr. Þivanî qerar girewt, 25ê hezîrane 1971 de, Seîd Elçî û Mehemedê Begê gulebaran kerdî. Birayî Dr. Faîq Savaşî (Faik Savaş, Dara Hênî ra yo) Abdullatîf Savaş eşnaweno ke hemşerî ey Seîd Elçî amo, wazeno şîyero ey veyno. Abdullatîf Savaşî, Iraq de mederese de feqîyey kerdên, yanî xo rî wendên, eleqey ey bi mesela çin bî. Wexto şino Qumrî, semedo ke xeberê kîştişî Seîd Elçî teber nivecîyo, ey zî nanî gulan vera kişenî.

Mergî Seîd Elçî, no mergo trajedîkî, şarî ma û çar parçeyanî Kurdîstanî de welatperweran ser o zaf tesîr kerd. Cigerxwîn şîîrî xo (Þîna Seîd Elçî) de wina vatên: "Ey heval Elçî ey heval Seîd/Ji bo azadî tu bûyî şehîd"
Seîd Elçî egît û cesur yew merdim bi, merg ra nitersên. Ey verbî dişmenî "Sonda Mirinê" wendibi, şîarê ey "Berxê nêr ji bona kêr!.." bî. La çi xeyf û mixabin ke bi destî dişmenî ya nîye, la bi destî embazanî xo ya, ame şehîdkerdiş. Sereko bêtalîh bi, mergî ey zaf trajedîk bi, la Seîd Elçî yew şehîdo nemir bi!..

Merdimo zerrpak û fedakar, şexsîyeto milî û sîyasî, sekreterî PDKT Seîd Elçî, tarîxê kurd û Kurdîstanî de nika ra cayî xo giroto.

Seîd Elçî wayîrî hîrê qijan (yew keynek û di lajekan) bi.

Saime ve Sait Elçi oğulları Celadet'le birlikte.

DÎPNOT û ÇIME YÎ

Ez eşken vajî ke no nuşte, yew ozetî nuşteyî Nedîm Cîhatî yo. Nuşteyî Nedîm Cîhatî, Niştîman hûmarê 19in de neşr bîyo. Nuşte bi tirkî yo. Wendoxî, ê ke nieşkenî (besenêkenî) kirdkî (zazakî) biwanî û fehmn nikenî, eşkenî no nuşte ra feyde veynî. Heme çimeyî (kaynaklar) ney nuşteyî mino ke wendoxî wanenî uca de estî. Çime û referansî bînî zî cêr de yî:

1) Nedim Cihat, TKDP'NİN KURUCUSU VE BÝRÝNCÝ SEKRETERÝ/FAÝK BUCAK, Nîştiman, hûmar 18,1991 Swêd.
2) Nedim Cihat, T-KDPN'NÝN KURUCULARINDAN VE PARTÝNÝN ÝKÝNCÝ SEKRETERİ/SAİT ELÇÝ, Niştîman, hûmar19, rîpelî 15-19, Îlon 1991, Swêd.
3) TKDP/KUK ÞEHÝTLER ALBUMU, Wêşanên Niştîman, Swêd 1992.
4) Zinar Soran, DDKO, Armanc, hûmarî 164, 165, 166, 167. 1996 Swêd (Kurmanckî)
5) Zinar Soran ,PARTIYA DEMOKRAT A KURDISTANA TIRKIYÊ (PDKT) (1965- 1970), Armanc, hûmarî 173 (1996), 174 (1997), 177-178 (1997), Swêd. (Kurmanckî)

M. Selîm Mûrad