KÜRDİ-MİTRAYİ GÜNEŞ TAKVİMİ

Kürdlerin eskilerden beri kullandığı, miladi takvimden on üç gün sonraya denk gelen bir takvimdir. Dünya'nın Güneş etrafında dolanımını esas alan Şemsî Takvim düzeninde,  ay (kamerî) takvim sisteminde bir yıl 354 gün, Şemsî takvim sisteminde ise Dünya'nın Güneş etrafında dolanımı esas alındığından bir yıl 365 gün olarak hesaplanır.

Kürdler geçmişten bugüne Şemsî Takvimi kullanırlar. Özel günlerini bu takvime göre anarlar, kutlarlar. Şemsî ile Miladî takvim arasında 13 günlük bir fark vardır. Kürdlerin kullandıkları Şemsî Takvim’e göre Aralık ayı 20 gün, Ocak ayıysa 40 gün (çile) olarak hesaplanır.

Bundan dolayı Aralık ayına « Çileyê Pêşin, veya « Meha Gaxanê » denilir. Buna göre Aralık ayının 21’i Gaxan’dır. Gaxan 'öküz sahibi ihtiyar' demektir. Öküzüyle sürekli çift süren ihtiyar. Bilindiği gibi dünyada ilk çift sürmüş, ekin ekmiş kavim kürdlerdir. Kış aylarının son bulduğu ve günlerin daha uzun olmaya başladığı ilk gün'de hayır dağıtan beyaz sakallı, hayırsever evsanevi bir ihtiyardır. Bu gün eski kürdlerce hayır günü sayıldığından dolayı o gün herkes içinde bir dilek tutarak bu dileğin yerine gelmesi için dua ederdi. Yarsani kürdlerde bu gelenek hala var. Gecenin kısalmaya ve günün uzamaya başladığı ilk gün (miladi takvimde 21 aralık) bir başlangıç, bir doğuş ve bu nedenle de kutsal sayılırdı. O gün eski kürdler içlerinde tuttukları büyük dileklerinin yerine gelmesi için gün boyu dua ve niyaz ettiklerinden dyiyerek günah kazanmak riski ile karşılaşıp niyetlerinin tanrı tarafından reddedilmemesi için hiçbir işe gitmezlerdi. O gün tatil sayılırdı. Bu inanç mitrayî/şemsi kürdlerde oluşmuş ve günümüze kadar kürdler arasında riayet edilen öresel kültürel bir inançtır.

Ocak ayına ise kırk manasına gelen « Çille, Çelle, Çilleyê Paşîn » denir. 21 Aralık, karanlığın aydınlığa hakimiyetinin en uzun ve son gecesidir. Geceler kısalır, gündüzler uzar. Yani aydınlığın karanlığa hakimiyetinin başlangıç günü olarak 21 Aralık, (1 Ocak) kürdler için DOĞUŞ'u temsil eden önemli bir gündür.

Bu mitrayi-kurdî inanç formu sonradan hıristiyanlık dinine de İsa peygamberin doğum günü olarak olduğu gibi adapte edilmiştir. Herne kadar Luqa incili'nde (2/8) İsa'nın yaz ayında doğduğu yazılmışsa da yine bu mitrayi-kurdi inancın doğuş günü 1 Ocak (21 Aralık) İsa'nın doğum günü olarak kutlanmasında daha cazip kabul edilmiştir.

Gaxan; yılın son ayında kutlanan sosyal, kültürel yaşamda pozitif etkili, inanç alanına giren bir etkinliktir. Sivas, Dersim, Elazığ, Bingöl ve çevre illerde 21-31 Aralık arasında, Gımgım/Varto’da 20-21 Aralık’ta, üç gün Gaxand orucu tutulur.

Eski kürdlerde sadece bir haftanın değil, aynı zamanda 1 ayın 30 gününün herbirin de adları varmış. Bu 30 addan biri, içinde bulunulan ayla aynı adı taşıyormuş ve o gün kutsal sayılarak o günde 'ya bi xêr' yani hep hayrola diyerek hep hayırlı işler yapmaya çalışırlarmış.

--- SALA NÛ PÎROZ BE !!
-- Yeni yılınız Kutlu olsun!

KÜRDÇE'DE 12 AY ADLARI  

1. rêbendan
2. reşemeh
3. adar
4. avrêl
5. gulan
6. pûşber
7. tîrmeh
8. gelawêj (tebax)
9. rezber
10. kewçêr
11. sarmawez
12. berfanbar

KÜRDÇE'DE 12 AY ADLARI  
- 1930'larda Şam ve Beyrut'ta Prens Celadet Eli Bedirhan tarafından çıkarılan kürdçe dergi Hawar Ekolüne göre:

1 çileya paşîn
2 sibat
3 adar
4 nîsan
5 gulan
6 hezîran
7 tîrmeh
8 tebax
9 îlon
10 çiriya yekem
11 çiriya duwem
12 çileya pêşîn

KÜRDÇE GÜN İSİMLERİ  

1 yekşem(b)
2 duşem(b)
3 sêşem(b)
4 çarşem(b)
5 pêncşem(b)
6 în
7 Şem(b)î
_____
ŞEM(B): güneş demektir ve kürdçe'den semitik ve hamitik dillere de geçmiştir.
Semitik ve hamitik dilleri ilk üreten ve ilk gelişen bir kavim olan kürdlerin kürd dil ve kültüründen büyük bir oranda etkilenmiştir.

GA: öküz
XAN: kürdçe'de saygın yaşlı kadın ve erkeklerin adının hemen ardına konularak kullanınal ek: Ayşexan, Sinemxan, Miradxan, Alixan, Eşrefxan vb.
Ayşe ve Yaşar kelimeleri de çoğunun sandığı gibi ne arapça'dır ve nede türkçe, çünkü ibrani'cedir.

ESKİ KÜRDÇE'de ŞEMO (SAMÎ) İSMİ
ŞEMO ismi kürdçe'de SAMİ (semitik) kavime atfen verilmiş bir isimdir. Nuh peygamberin üç oğlundan birinin ismidir: ŞEMO, HAMO, YAFET
Yapma dil türkçe'deki ''ve'' yani kürdçe'nin ''û'' kelimesinin karşılığı da türkçe değil, kürdçe'dir, İbranice'dir.
Öyle yaygınca sanıldığı gibi Şemsettin isminin kısaltılmışı değildir. Şemo ismi eski kürdçe'de başlıbaşına bir erkek ismidir.
Yaşar ismi de türkçe DEĞİL ibranice'dir.

Bu konuda daha geniş anlatım için Evin Çiçek (Koçgiri) ve Fuad Brusk yazılarına bakınız

'Dönemin Kırmancları/Kızılbaşları olarak bilinen Yezdaniler/Şemsiler    yaşadıkları bölgelerden biri de Amid oluyor..  Yezdaniler bilginlerine Pir derler. Dêsımde bilginlere Pir ve Rayber denildiğni belirtelim. Piran/Dicle ismi de burdan gelebilir..

Bu arada tekrar belirtelim; Pir ve Rayber tanımlaması kültürümüz oldugu gibi, dil olarakta bizimdir.. Seyidlik ve Dedelik kavramları müslüman ve türkçülüğün etkisidir.''
Cemil Halis

Her biri kendini her yılbaşı gecesinde hayır dağıtan kürd efsanesindeki Kal Gaxan'a (öküzlü dede'ye) büründürmüş bir şekilde 13 Ocak'ta kurdi Mitrayî (güneş takvimi'ne göre) yılbaşı gecesi kutlayan sevimli kürd çocukları..

ŞEMSİLER KÜRDTÜR

Dêra Zehferanê

ARAP-İSLAM YAYILMACILIĞININ YOK ETTİĞİ OTANTİK BİR TOPLUM: MİTRAÎ'LER, ŞEMSİLER

Mardin, kitabi dinlerin hakim olduğu bir merkez olduğu kadar aynı zamanda Mezopotamya’nın uzun süre ayakta kalmayı başaran son pagan topluluğunun da meskenidir. “Güneşe tapanlar” olarak adlandırılaran şemsiler, yüzyıllar boyu Mardin’de varlık göstermişlerdir. Adları, güneş anlamına gelen şemeş ya da şemsten gelir. Tarıma dayalı bir hayat sürdüren Mezopotamya topluluklarının inanç sisteminde güneşin böylesine merkezi bir yere sahip olması çok normaldir. Şemsilerin temel günlük ibadeti, güneşi temsil eden bir heykelin bulunduğu tapınaklarında günde üç kez dua etmek olarak anlatılır.

Hristiyanlar ve Yahudilerin aksine, osmanlı devletinin Ehl-i Kitap olarak kabul etmediği şemsiler, 18. ve 19. yüzyıllarda kitabi dinlerden birini seçmeleri için zorlanmışlardır. Bu baskı hem osmanlı devletinden ve hemde bölgedeki hristiyan cemaatlerinden de gelmiştir. Bazı kaynaklar, şemsilerin baskı nedeniyle hristiyanlığa geçtiğini ancak bu geçişin göstermelik olduğunu ve şemsilerin pagan inançlarını gizlice sürdürdüklerini yazar. Bu baskı ve dışlanmışlık, şemsilerin kendilerini diğer cemaatlerden fiziki olarak da ayırmalarının sebebi olarak görülür. Mardin genelinde farklı cemaatler beraber yaşarlarken, şemsiler, Mardin’in güneydoğu ucunda bir mahalleyi (Şemsiyye Mahallesi, günümüzde Babussor/ Savurkapı) kendilerine mesken tutmuşlardır. 1837 yılında, Mardin şehir merkezinde iki yüz elli hanede 1.250 Şemsi yaşadığı kayıtlara geçmiştir. Burada kısaca not etmek isteriz ki Mardin’de heterojen yapının görülmediği bir diğer mahalle de Yahudi mahallesidir.
Bölgeyi katolikleştirmek için Vatikan tarafından buraya gönderilen iki İtalyan katolik rahipten biri olan Giuseppe Campanile (1762-1835) bölgenin tarihini kağıda döktüğü eserinde (1818), Mardin’deki şemsilerden de bahseder, ibadetlerine ve günlük yaşantılarına ışık tutar. Campanile, güneşe tapan şemsilerin gün doğumunda üç kere yere eğildiklerini anlatır. Campanile’ye göre, Şemsiler yılda üç kez bir araya gelirler. Bu törende, hamurdan kuzu şeklinde bir heykel yapılır ve baş kısmı örtülerek kalay bir leğenin içine yerleştirilir. Heykeli öperek ve önünde yere eğilerek bir tür ibadet gerçekleştirirler. Şemsilerin bir dini kitabı yoktur. Campanile’nin not ettiği şemsi pratiklerinden bir diğeri de şemsilerin günahların kıllara takıldığına inandıkları için ölülerinin saç ve sakallarını kesmeleridir. Ayrıca, ölünün avcuna öbür dünyaya geçişini sağlamak için altın para koyarlar. Bu ritüel, Roma ve Yunan kültürlerinde canlılar dünyası ile ölüler dünyasını ayıran nehirden geçmek için kayıkçıya verilmek üzere ölünün gözleri üzerine konan sikkelerle aynı anlamı taşıyor olmalı.

Campanile’nin eseri, yukarıda bahsedilen sosyal dinamiklerle ilgili de önemli bilgiler içerir. Campanile, şemsilerin Hristiyanlar tarafından günah çıkarmaya ve vaftiz olmaya zorlandığını anlatır. Şemsiler, belki de topluluklarını korumak için sadece grup içinde evlenirler ve farklı cemaatlerin şemsi kadınlarla evlenme isteğini geri çevirirler. Campanile, Şemsi kadınların giydikleri beyaz palto ile tanındıklarını ve Şemsilerin kendi mahallelerinde yoksulluk içinde yaşadıklarını da ekler. Günümüzde, Mardin’de hiç şemsi kalmamış olmasına rağmen geride bıraktıkları izleri hâlâ takip edebilirsiniz. Bir zamanlar şemsilerin oturduğu mahallede giriş kapıları doğuya, yani güneşe, dönük evlerin giriş kapılarının üzerindeki güneş motifleridir, bunun en güzel örneğidir.

Not: Görseldeki Darul Zafaran Manastırı, ne alaka demeyin çünkü Milattan önce Güneş Tapınağı olarak kullanılan manastır, Romalılar ile birlikte kale olarak kullanılır.Sonrasında tekrar manastıra çevriliyor.

________________
ÖNEMLİ EK NOT: Şem(b) kürdçe bir keimedir anlamı GÜN (roj) demektir. Kürdçe'de hala kullanılmaktadır: Yekşemb (birinci gün), duşemb (ikinci gün), sêşemb (üçüncü gün), çarşemb (dördüncü gün), pêncşem (beşinci gün), în (cuma), şembî (cumartesi).

Kürdler tarımla ilk uğraşan ve tarımı (vede hayvancıklığı) ilk geliştiren kavimdir.

Kürdler evlerinin kapısını Doğu'ya (güneş'e) yönelik inşa eder.